Narcyzm w codziennych relacjach – jak wyłapać subtelne sygnały?
Narcyzm to cecha osobowości, która jest obecna u każdego człowieka. W przeszłości był on traktowany tylko jako zaburzenie osobowości, a osoby przejawiające jego cechy traktowano jako pacjentów wymagających leczenia psychoterapeutycznego. Jednak za sprawą wielu badań, wykazano, że cechy osobowości narcystycznej są obecne u każdego z nas w różnym nasileniu. Jak podkreślili Paulhus i John, zachowania jak pewność siebie, zdrowe stawianie granic, dbanie o wizerunek czy czerpanie satysfakcji z osiągnięć świadczą o zdrowej samoocenie i mogą być przejawem tzw. zdrowego narcyzmu, który sprzyja rozwojowi osobistemu, skutecznemu funkcjonowaniu społecznemu i pozytywnym relacjom z innymi.
Niestety, narcyzm może być też rozumiany jako zaburzenie osobowości. Badania naukowe wskazują, że pierwsze objawy osobowości narcystycznej i zaburzenia zaczynają być widoczne u dzieci w wieku od 7 do 12 lat. W tym okresie dzieci są już w stanie tworzyć globalne oceny własnej osoby i poczucie wyjątkowości, które prowadzi do trudnych relacji z innymi. W dzieciństwie osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości przejawiają takie zachowania, jak brak empatii, wrażliwość na krytykę, poczucie wyższości i trudność w nawiązywaniu zdrowych relacji z innymi. Takie postawy to pierwsze sygnały w codziennych relacjach świadczące o tym, że warto udać się z dzieckiem do psychologa.
U dorosłych narcyzm również objawia się w codziennych relacjach. Przykłady zachowań narcystycznych u osób zakochanych w sobie to m.in. potrzeba ciągłego uznania i podziwu swoich zdolności, dominowanie w rozmowach, poniżanie umiejętności innych, trudność w przyjmowaniu krytyki w pracy a nawet wykorzystywanie innych do osiągnięcia własnych celów. Osoby z nasilonym narcyzmem mogą twierdzić, że starają się pomagać innym i utrzymywać dobre relacje, jednak ich potrzeby wyższości i uznania znacząco wpływają na jakość związku.
Dlaczego narcysta zawsze musi być w centrum uwagi?
Jedną z najczęstszych cech narcystycznych kobiet i mężczyzn narcyzów jest potrzeba uwagi ze strony innych osób. Na ten fakt zwrócił uwagę Constantine Sedikides, badacz z Wielkiej Brytanii, który badał rodzaje narcyzmu i opracował koncepcję narcyzmu wielkościowego.
Zdaniem profesora, narcyzm wielkościowy to forma narcyzmu charakteryzująca się podwyższonym poczuciem własnej wartości, ekstrawersją, roszczeniową postawą, brakiem skromności i silną potrzebą uznania przez innych.
Narcyzm wielkościowy wiąże się z wysoką pewnością siebie, chęcią dominacji i niskim poziomem empatii, co w skrajnych przypadkach może prowadzić do frustracji i agresji. Sedikides podkreślił, że narcyzm wielkościowy wiąże się pozytywnie z ekstrawersją, a negatywnie z ugodowością i neurotycznością, a agresja u takich osób często wynika z poczucia zagrożenia własnej samooceny, a nie wrogiej percepcji rzeczywistości.
Brak empatii czy wyrachowana gra pozorów – jak osoba narcystyczna manipuluje otoczeniem
Jednym z najczęściej wymienianych zachowań przez osoby z otoczenia toksycznych narcyzów jest manipulacja, która służy osiągnięciu swoich celów i wzmocnieniu poczucia wyjątkowości. Typowe zachowania narcyzmu złośliwego w technikach manipulacyjnych to między innymi:
- karanie milczeniem – celowe ignorowanie drugiej osoby, które wywołuje poczucie osamotnienia i niepewności;
- gaslighting – celowe wprowadzanie w błąd, które wywołuje destabilizację psychiczną i wzbudzenie wątpliwości co do własnych przekonań drugiej osoby;
- dewaluacja – celowe i bezpodstawne krytykowanie drugiej osoby, co prowadzi do obniżenia jej poczucia własnej wartości;
- szantaż emocjonalny – wykorzystanie emocji drugiej osoby przeciwko niej, np. wzbudzenie poczucia winy, by wymusić określone zachowania;
- bombardowanie miłością – zasypywanie drugiej osoby miłością i komplementami, by zyskać jej zaufanie i kontrolę.
Człowiek narcyz może wykorzystywać powyższe techniki w odniesieniu do rodziny i przyjaciół. Ponadto narcyz w związku może stosować inne metody uzależnienia drugiej osoby od siebie, na przykład izolowanie czy oszustwa.
Emocjonalne wzloty i upadki narcyza – co kryje się za fasadą pewności siebie?
Mimo że narcyzi na pierwszy rzut oka wydają się pewni siebie, to za fasadą wyniosłości często kryje się niestabilna samoocena, głęboka wrażliwość na krytykę i silna potrzeba uznania. U podstaw ich nadmiernie wyniosłych zachowań najczęściej kryją się:
- nadmierna wrażliwość na krytykę,
- emocjonalna niestabilność,
- pustka emocjonalna,
- nadmierna potrzeba uznania.
Osoby z ich otoczenia mogą zastanawiać się, czy narcyz wie, że jest narcyzem. Typ narcystyczny często zaprzecza swoim uczuciom i ukrywa wrażliwość pod warstwą arogancji i wyniosłości. W efekcie narcyzm to też głęboka niestabilność, która powoduje, że dotknięte nią osoby doświadczają intensywnych emocjonalnych wzlotów i upadków, często ukrywanych przed otoczeniem pod fasadą nadmiernej pewności siebie.
Czy narcyzm da się leczyć? Znaczenie terapii i pracy nad własnymi granicami
Przyjmuje się, że charakter narcystyczny i narcystyczne zaburzenie osobowości są praktycznie niemożliwe do wyleczenia. To jednak nie oznacza, że osoby narcystyczne są pozostawione bez pomocy. Współczesna psychologia dysponuje różnymi narzędziami, które pomagają pacjentom radzić sobie z cechami narcyzmu i budować zdrowe relacje.
Podstawową metodą leczenia kobiet narcyzów i narcystycznych cech u mężczyzn jest psychoterapia, w której wykorzystuje się różne podejścia, m.in. terapię psychodynamiczną, poznawczo-behawioralną, dialektyczną terapię behawioralną i terapię grupową. Terapia skupia się na rozwijaniu wglądu we własne zachowania i zrozumieniu mechanizmów narcystycznych. W trakcie spotkań ze specjalistą pacjenci uczą się, jak regulować poczucie wyższości czy zazdrości i jak budować zdrowe relacje z innymi.
Skuteczność terapii w leczeniu narcystycznego zaburzenia osobowości opisano w międzynarodowym czasopiśmie Psychiatric Times. W przeprowadzonych badaniach pacjenci uczestniczyli w terapii narcyzmu przez 2 lata. Wykazano, że u ponad 50 proc. z nich wystąpiła remisja objawów narcyzmu i polepszenie jakości życia.
Osoby, które szukają psychoterapii w Poznaniu, mogą skorzystać z oferty naszej kliniki, w której prowadzimy konsultacje osób z wysokim narcyzmem. Dla tych, którzy nie mogą przyjść do nas osobiście, oferujemy psychoterapię online.
Źródła narcystycznej osobowości – genetyka czy trudne doświadczenia z dzieciństwa?
Pacjenci, którzy zgłaszają się do kliniki z podejrzeniem spektrum narcyzmu, zastanawiają się, co jest źródłem ich problemu. Jak wskazują badania, źródłem narcystycznej osobowości może być zarówno genetyka, jak i doświadczenia z przeszłości.
Badania nad genetycznym podłożem narcyzmu podjął między innymi Svenn Torgersen. Prowadząc metaanalizy i prowadząc badania na bliźniakach norweski badacz wykazał, że odziedziczalność narcystycznego zaburzenia osobowości wynosi od 40 proc. do nawet 79 proc., co oznacza, że genetyczne czynniki w dużym stopniu przyczyniają się do rozwoju tego zaburzenia. Oznacza to, że jeżeli ktoś w rodzinie pacjenta cierpiał na to zaburzenie lub przejawiał silne cechy narcystyczne, istnieje większe prawdopodobieństwo, że pacjent również rozwinie te cechy.
Jednak geny to nie wszystko – istotną rolę odgrywają też czynniki środowiskowe. Według psychoanalitycznych koncepcji brak odpowiedniej miłości, zainteresowania i wsparcia ze strony rodziców w dzieciństwie może prowadzić do rozwoju postaw narcystycznych. Sprzyjają temu też traumatyczne lub zaniedbujące zachowania opiekunów czy brak wzorców do identyfikacji.
Powstawaniu cech narcystycznych może też sprzyjać nadmierne idealizowanie dziecka. Teodor Millon stwierdził, że zarówno nadmierne przecenianie jak i surowość i wysokie wymagania mogą prowadzić do potrzeby podziwu i poczucia wyjątkowości.
Niskie poczucie własnej wartości a narcyzm – paradoks ukrytych kompleksów
Wysoka pewność siebie i chęć dominacji to cechy, które kojarzymy głównie z narcyzem. Zazwyczaj wydaje nam się, że osoby postrzegane jako otwarte i żądające podziwu są też pewne siebie. Jednak nie zawsze. Badania Joshua Millera nad narcyzmem wrażliwym wykazały, że zaburzenia narcystyczne często są mechanizmem maskującym niskie poczucie własnej wartości. Osoby z narcyzmem ukrytym (wrażliwym) mają w rzeczywistości niepewność i niską samoocenę, którą próbują ukryć poprzez wyolbrzymione poczucie własnej wartości i potrzebę podziwu.
Brak spójności między własnym zachowaniem a percepcją samego siebie może doprowadzić do depresji narcystycznej, czyli stanu, w którym jednostka doświadcza silnego spadku samooceny, poczucia pustki oraz intensywnego wstydu i bezwartościowości. Taka osoba powinna otrzymać wsparcie ze strony otoczenia i podjąć leczenie u psychologa. Niestety, ze względu na cechy osobowości narcystycznej, takie osoby rzadko sięgają po pomoc specjalisty.
Narcystyczne pułapki w życiu zawodowym – kiedy ambicja przeradza się w toksyczną rywalizację?
Osoby narcystyczne mogą doświadczać trudności nie tylko w życiu rodzinnym, ale też zawodowym. Typowe zachowania narcyza, takie jak dominacja, umniejszanie innym, manipulacja czy nadmierna wrażliwość mogą spowodować, że w konsekwencji narcyzi będą postrzegani jako osoby trudne do współpracy. W miejscu pracy może to prowadzić do częstych konfliktów, spadku efektywności zespołu, a także pogorszenia atmosfery. Pracowników z wysokim poziomem narcyzmu cechuje dążenie do osiągnięcia sukcesu, nierzadko kosztem innych oraz skłonność do podejmowania ryzyka dla firmy.
Co ciekawe, mimo że narcyzi mogą pracować w różnych miejscach, badania wykazały, że osoby narcystyczne częściej wybierają zawody, w których mogą mieć wpływ na innych i działalność firmy. Na przykład badania Harvardu wykazały, że około 18 proc. dyrektorów generalnych wykazuje cechy narcystyczne.
Powyższe wnioski nie wskazują, że osoby narcystyczne nie nadają się do pracy. Przeciwnie, często są to pracownicy, którzy są skrupulatni, sumienni i dążą do sukcesów zawodowych. Jednak ze względu na swoje cechy mogą mieć trudności w relacjach z innymi. Dlatego widząc, że dany pracownik może cechować się wysokim poziomem narcyzmu, warto zaproponować mu spotkanie z dobrym psychologiem pracy, na przykład w Klinice LMC w Poznaniu. Konsultacja psychologiczna w Poznaniu w naszej Poradni obejmuje diagnozę osobowości pracowników, ich oczekiwań i trudności. Nasz psycholog w Poznaniu pomaga radzić sobie z impulsywnością, niepowodzeniami, zachowaniem właściwej postawy w pracy i dobrych relacji w społeczeństwie. Psycholog pomoże też pracownikom radzić sobie w konfrontacji z poczuciem wyjątkowości i doświadczanych trudności.
Bibliografia:
- Lipka, A. (2023). Narcyzm w narracji o zawodach, zajęciach i wytworach pracy. W stronę echoizmu?. Prace Naukowe/Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach.
- Maciantowicz, O., Witowska, J., Zajenkowska, A., Bodecka, M., Skrzypek, M. (2017). Relacja narcyzmu wielkościowego i wrażliwego z typem popełnionego przestępstwa pośród osadzonych w polskich zakładach karnych. Psychiatria, 14(4), 249-254.
- Ronningstam, E. (2016). New Insights Into Narcissistic Personality Disorder. Psychiatric Times, 33(2), 1-5.
- Sieradzan, J. (red). (2011). Narcyzm. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku
- Torgersen, S., Lygren, S., Øien, P. A., Skre, I., Onstad, S., Edvardsen, J., Tambs, K., Kringlen, E. (2000). A twin study of personality disorders. Comprehensive Psychiatry, 41(6), 416-425. DOI: 10.1053/comp.2000.16560